Lijkt het maar zo, of spelen geopolitieke risico’s de laatste jaren een steeds grotere rol op de financiële markten?
“In het oog springende gebeurtenissen, zoals terroristische aanslagen, hebben meestal geen extreme en langdurige uitwerking op markten en economieën. Maar grote geopolitieke trends kunnen wel een belangrijke impact hebben. Zoals machtsverhoudingen die verschuiven in de wereld. Om dat uit te leggen, ga ik even een stapje terug. Sinds het einde van de Koude Oorlog is de VS de baas geweest en onder diens leiding zijn instituten zoals de Wereldbank, het IMF en de VN opgericht en uitgebouwd. Andere landen hielden zich min of meer aan de regels – geschreven of ongeschreven – die de VS opstelde. Dat is voorbij. China en Rusland nemen geen genoegen meer met de rol die zij vroeger hadden. Onder Deng was de houding: ‘onze tijd komt wel’. Nu president Xi aan de macht is, is het zover, vinden ze zelf. Ze zijn, afhankelijk van de meetmethode die je gebruikt, de eerste of tweede economie ter wereld en willen niet meer alleen maar doen wat de VS zegt. China’s zeggenschap staat niet meer in verhouding tot zijn grootte.”
China en Rusland houden zich dus niet meer aan de regels, en Donald Trump al helemaal niet. Is dat een tegenreactie?
“China heeft zich onder Xi opgeworpen als leider van de globalisering. Met het Belt & Road Initiative wil het het voortouw nemen en fatsoenlijk met andere landen omgaan. Maar doet het dat ook? Dat is lastig te controleren. China’s invloed op omliggende landen is groot, bijvoorbeeld door de uitbreiding van zijn havennetwerk. Recent heeft het een haven op Sri Lanka voor 99 jaar in handen gekregen, omdat Sri Lanka anders zijn schulden niet meer kon betalen. Voor handelsdoeleinden, zegt China, maar India is bang dat China het als militaire haven zal gebruiken. Donald Trump ziet onder-tussen de nummer 1-positie van de VS in het geding komen. Hij schildert China daarom af als vijand, maakt ruzie met zijn buren Canada en Mexico en daagt Europa uit. Het aanzien van Amerika in de wereld is flink afgenomen, maar dat betekent niet dat we het land minder serieus moeten nemen. De dollar is nog steeds de almachtige reservevaluta en de VS heeft een uitgebreid netwerk van bondgenoten en allianties en tussen de zeshonderd en zevenhonderd militaire basissen buiten de VS. China heeft pas vorig jaar zijn eerste militaire basis in het buitenland geopend, in Djibouti en heeft veel minder partners. Het is niet zo dat China en Rusland opeens positiever in het nieuws zijn of het beter doen. Ze steken gewoon wat minder bleekjes af bij de VS.”
"China en Rusland steken gewoon wat minder bleekjes af bij de VS”
De dollar blijft de reservemunt, bij gebrek aan beter, schreef Rabo-econoom Wim Boonstra. Wat vindt u?
"Ander landen willen dat wel, de dollar wegmanoeuvreren, maar zijn er te klein voor. De Chinese kapitaalmarkt is nog niet open genoeg om de yuan veel verder te laten groeien en de euro kan de positie van de dollar ook nog niet overnemen. Op de lange termijn zou er wel een munt naast de dollar kunnen staan.”
Op welke termijn?
“Tja, de val van de Berlijnse Muur zag ook bijna niemand aankomen en de financi-ële markten reageerden in 1914 in eerste instantie nauwelijks op de aanslag op Franz Ferdinand. Wat wel gevaarlijk is, is als grootmachten relatieve macht verliezen. Als een opkomende macht, zoals China, een bestaande macht, zoals de VS, naar de kroon steekt, komt daar vaak oorlog van. In twaalf van de zestien gevallen was dat de afgelopen vijfhonderd jaar het geval. Harvardwetenschapper Graham Allison legt in zijn boek Destined for war uit hoe de VS en China hun ramkoers kunnen bijstellen. Want zeker is dat de VS een supermacht in verval is. Ja, het heeft nog altijd militair gezien de meeste macht. Maar om het bij een confrontatie te winnen van de heersende grootmacht hoef je niet per se net zo sterk of sterker te zijn. Nee, je moet in staat zijn of in elk geval de overtuiging bij die grootmacht doen postvatten dat je hem verliezen kunt en bereid bent toe te brengen die hij onacceptabel vindt. Met zijn annexaties in Georgië en Oekraïne gokte de Russische president Vladimir Poetin erop dat andere landen hem toch niet durfden of wilden tegenhouden, omdat de belangen niet groot genoeg waren. Poetin kreeg gelijk. Bij dit alles moet je niet vergeten dat nog niet zo lang geleden vrij breed de consensus was dat landen – oliestaten daargelaten - alleen welvarend konden worden als ze de stap naar democratie zouden zetten. China lijkt die stelling te logenstraffen en vormt daarmee een hoopgevend voorbeeld voor andere autoritaire regimes.”
“De Chinese kapitaalmarkt is nog niet open genoeg om de yuan veel verder te laten groeien”
Is met Trump het populisme in de politiek definitief doorgebroken?
“Populisme heeft een flinke opkomst doorgemaakt in het Westen, maar bij-voorbeeld ook in Brazilië en de Filipijnen. Trump was niet de eerste, maar hij springt er wel uit. Hij is brutaal, mediageniek en natuurlijk de leider van de machtigste democratie ter wereld. Populisme is niet puur sociaal-cultureel of puur economisch gedreven. Eigenlijk is het vooral een reactie op het liberalisme van leiders zoals Clinton, Blair en Kok dat bekend staat als de Derde Weg. In de jaren dat zij aan de macht waren, ontwikkelden democratische staten zich tot marktstaten – ultiem kapitalistische staten die alleen maar marktgericht denken, de meest extreme vorm van globalisering. Bill Clinton’s adviseur, James Carville, zei ooit dat als hij dood zou gaan, hij terug wilde komen als de obligatiemarkt. Daar zit namelijk de echte macht, de macht van de markt.”
Hebben landen langere tenen gekregen?
“Door globalisering, de grotere openheid en mogelijkheden om informatie boven water te halen, lijkt het of er veel meer woede en corruptie zijn dan vroeger. Maar ik vraag me af of dat echt zo is. In elk geval kunnen emoties wel versterkt en sneller verspreid worden en zijn multinationals in staat om landen tegen elkaar uit te spelen, omdat bedrijven veelal niet meer aan grenzen gebonden zijn en politici wel. Dani Rodrik noemt dat het trilemma van de wereldeconomie: democratie, globalisering en soevereiniteit kunnen niet alle drie samengaan. Een van de drie zal er altijd bekaaid afkomen. Daar worstelt de wereld nu mee.”
Nou, nu vooral de Britten, toch?
“Precies. Brexit wordt mogelijk met een transitieperiode nog negentien maanden napraten. Daarna kunnen de voorlopige afspraken volgens het nieuwste plan nog twee jaar verlengd worden. Dus ik denk niet dat er na 29 maart heel veel zal veranderen. Alles hangt nu af van het Britse parlement. Het probleem is dat er voor geen enkele optie een meerderheid in de kamer bestaat. Elke groep kan een ander plan tegenhouden. Maar Theresa May geeft niet snel op; die stapt niet zomaar op. Wel opvallend is dat sommige eurosceptische Britse conservatieven overwegen om in de EU te blijven en dan van binnenuit de boel te traineren – net als Polen en Hongarije. Die houden zich ook niet aan afspraken en doen wat ze willen, maar zitten wel in de EU.”
"James Carville, zei ooit dat als hij dood zou gaan, hij terug wilde komen als de obligatiemarkt. Daar zit namelijk de echte macht”
Hoe leggen jullie Brexit uit aan klanten?
“Vooral als heel veel aanklooien en dat ze moeten rekenen op een hele lange over-gangsperiode. Inmiddels maken sectoren onderling, die het niet van de politiek willen laten afhangen, onderling al afspraken. De politiek komt er toch niet uit. Wel goed is dat de andere Europese landen de gelederen gesloten houden. May heeft echt wel proberen te stoken en getracht aparte afspraken te maken, maar dat is niet gelukt. Voor Brussel is het belangrijk dat het Verenigd Koninkrijk niet met een te goede deal vertrekt. Want dan willen andere landen dat ook.”
Wanneer is de euro definitief een succes?
“De disbalans tussen noordelijke en zuidelijke landen moet eerst kleiner worden. En een muntunie zal altijd moeite heb-ben te blijven bestaan als er geen goed functionerende politieke en transferunie aan ten grondslag ligt. Helaas is de as Frankrijk-Duitsland niet zo sterk als gedacht. Angela Merkel is aangeschoten wild en Emmanuel Macron is volgens peilingen nu minder populair als François Hollande. En Italië, dat is ook een probleem.”
Wat zijn andere problemen en risico’s voor 2019?
“Het economische klimaat in Europa wordt minder goed en China zwakt af. Verder is er sprake van een dreigende handelsoorlog, Brexit en laag blijvende productiviteitsstijgingen. Mocht er een recessie uitbreken, dan hebben centrale banken door de lage rente niet het rentewapen om die te bestrijden. En vooral in Europa en Japan speelt het vergrijzingsprobleem in combinatie met de torenhoge schuldenbergen op de achtergrond een rol. Er zijn steeds minder werkenden om die schulden af te betalen.”
Ziet u de toekomst somber in?
“Dat valt ook wel weer mee. De Brexit moddert door en in Italië zal geen van de politieke partijen het aan durven laten komen op een confrontatie met Europa. Het land zal de problemen waarschijnlijk nog wel even voor zich uit kunnen schuiven, zoals Japan ook doet. Maar ja, Japan heeft een eigen centrale bank.”
“Democratie, globalisering en soevereiniteit gaan niet alle drie samen”
Gaat de Fed de rente verhogen – ook als de economie afkoelt – om te laten zien dat het niet naar Trump’s pijpen danst?
“De Fed zal de rente niet verhogen louter om zijn onafhankelijkheid tegenover Trump te benadrukken. Maar feit is wel dat Trump de rechterlijke macht en de monetaire bazen uit de tent probeert te lokken. De Chief Justice van de Supreme Court is laatst publiekelijk op een opmerking van Trump ingegaan over een Obama-rechter. En dat bedoelde hij niet positief. De rechterlijke macht opereert natuurlijk onafhankelijk, of een rechter nu een Democraat is of Republikein.”
Zullen de Republikeinen op de rem trappen en Trump minder zijn gang laten gaan?
“Er waren genoeg momenten waarop ik, en velen met mij dachten: ‘Ok, nu is hij echt te ver gegaan en zullen Republikeinen zich wel van hem afkeren’. Maar tot nog toe laten ze hem zijn gang gaan. Het voordeel voor hen is dat Trump veel Republikeinse hoge rechters benoemt. En aangezien die voor het leven benoemd worden, zullen ze nog lang invloed hebben. Verder heeft Trump de deregulering doorgezet, heft hij minder belasting en is hij voor minder overheid. Hij sloopt als het ware de staat. De voormalige hoofdstrateeg van Trump, Steve Bannon, noemde het prioriteit nummer een: ‘the deconstruction of the administrative state.’”
"Economisch haalt China de teugels juist aan, ideologisch ook"
Zijn Nemesis, President Xi, trekt de teugels toch juist weer strakker aan?
“Bij Xi’s aantreden waren de verwachtingen over hervormingen en het verder openstellen van China behoorlijk hoog. Te hoog, zo is gebleken. Economisch haalt China de teugels juist aan, ideologisch ook. Op de belangrijkste universiteit, in Beijing, is net een communistische hardliner aangesteld. Die man, Qiu Shuiping, is afkomstig uit het staatsveiligheidsbureau. Ook is er meer big brother op straat. Camera’s houden in de gaten of de Chinezen niet door rood fietsen en hun ouders wel vaak genoeg opzoeken. Anders zouden ze wel eens geen nieuwe hypotheek kunnen krijgen. En waar de afgelopen jaren werk werd gemaakt van het aan banden leggen van de uit de klauwen gelopen schaduwbankensector, weifelt Beijing nu. Omdat de economische groei wat afzwakt, is het gevaarlijk om de kredietgroei te veel af te remmen. Het beleid van de Chinese centrale bank is ondertussen vager dan ooit: gematigd verkrappend en gematigd verruimend, naar eigen zeggen. Volgend jaar wordt een spannend jaar voor de Chinese regering. Dan bestaat de communistische partij zeventig jaar, maar is het ook zestig jaar geleden dat de Dalai Lama in ballingschap ging, dertig jaar geleden dat in Tibet de staat van beleg werd uitgeroepen en ook dat studenten het Plein van de Hemelse Vrede bezetten. De nieuwe universiteitsbaas heeft al verscheidene studenten laten oppakken wegens subversiviteit. Tot zover de hervormingen.”
Wie is Andy Langenkamp?
U kent Andy Langenkamp wellicht als columnist van IEX.nl. Hij is senior politiek analist bij ECR Research en is gespecialiseerd in de gevolgen van geopolitieke en politiek-economische ontwikkelingen op de financiële markten. Voor hij bij ECR begon, schreef hij voor de buitenlandredactie van dagblad Trouw. Hij is doctorandus Internationale Betrekkingen en rondde een postdoctorale studie Buitenlandse Betrekkingen aan Instituut Clingendael.