In Japan worden al jaren meer Tena’s verkocht dan luiers. In 1950 was 5% van de bevolking er 65 jaar of ouder, in 2010 was dit 23% en in 2050 zal dit percentage naar schatting op 40% liggen. Op dit moment telt Japan meer dan 126 miljoen inwoners, maar dat zal in 2050 nog slechts 95 miljoen zijn als gevolg van het hoge sterftecijfer – dat ligt nu hoger dan het aantal nieuw geborenen.
Wetenschappers hebben berekend dat bij dit lage geboortecijfer er over duizend jaar geen Japanners meer zijn. Het zijn dus Japanda’s, een uitstervende soort. De gevolgen van de vergrijzing in Japan drukken zwaar op de economie.
De beroepsbevolking krimpt, de gepensioneerden worden steeds ouder en drukken financieel zwaar op de pensioenpotten en het gezondheidszorgstelsel. Japan is niet bepaald financieel gezond: de schuld is maar liefst 250% van het bbp.
Restaurants zijn dicht
De economische groei is al heel lang laag, inflatie is een zeldzaam fenomeen. Er is 1,6 vacature voor elke sollicitant, aldus The Economist. Door het gebrek aan personeel moeten bedrijven sluiten en zijn restaurants buiten de grote steden soms alleen in het weekend open.
Op het platteland staan er acht miljoen huizen leeg en in de grote stad – bijna 80% van de Japanners woont in een stedelijke omgeving – is woonruimte onbetaalbaar. Dus nemen Japanners niet te veel kinderen, die kunnen ze namelijk niet huisvesten, en zo wordt het demografische probleem een vicieuze cirkel.
Nog een verontrustend cijfer: de belangrijkste doodsoorzaak onder inwoners onder de 30 is zelfmoord. Sociale druk, depressie en baanverlies zijn de belangrijkste oorzaken van het hoge aantal zelfmoorden.
Lees ook: Inspelen op de vergrijzing in Japan
Geld voor kinderen
Hoe probeert Japan uit de demografische problemen te komen? Daarvoor heeft de overheid de afgelopen jaren verschillende oplossingen bedacht:
- De arbeidsparticipatie moet omhoog Dat is lastig in een land waar het als vrouw nog steeds normaal is om te stoppen met werken na de bruiloft en fulltime voor dat ene kind te gaan zorgen. Nou ja, en voor haar oude ouders en schoonouders dan. Dat is niet in een generatie veranderd. De vrouwen die wel fulltime (blijven) werken, krijgen vaak geen kinderen, dus dat schiet ook niet erg op.
- Immigratie? Immigratie zou ook een oplossing voor het Japanse vergrijzingsprobleem kunnen zijn, maar Japanners hebben een sterke weerstand tegen immigratie, schrijft Corné van Zeijl van ACTIAM in een column. “Een klein voorbeeld zegt al veel: het afgelopen jaar was het aantal goedgekeurde asielaanvragen letterlijk op een paar handen te tellen, 20 van de 20.000 aanvragen. In Europa is er altijd veel immigratie geweest. Dat levert weer andere problemen op, zoals de opkomst van populistische partijen. Toch is immigratie, gedeeltelijk, een oplossing voor de arbeidsproblematiek.” Sinds 2015 zijn de regels voor hoogopgeleide buitenlanders om in Japan te mogen werken en wonen versoepeld, maar dat heeft tot nu toe weinig succes. Zo’n 98,5% van de inwoners is nog steeds Japans.
- Meer kinderen De Japanse vrouw krijgt gemiddeld 1,4 kind. In Nederland ligt dat op 1,6. De Japanse regering wil dat getal in 2025 weer op 1,8 hebben. Ouders krijgen sinds een paar jaar geld van de overheid voor kinderen. Van zo’n 1000 dollar voor het eerste kind tot wel 9400 dollar voor het vierde. Dat werkt echter vooral goed buiten de grote steden. Op het platteland is het aanmerkelijk goedkoper om vier kinderen op te voeden dan in het drukke Tokio.
- Digitalisering/robotisering om het gebrek aan arbeidskrachten op te vangen Als er geen werknemers zijn, dan moeten robots het werk maar doen. Gelukkig is Japan toonaangevend als het gaat om robottechnologie. Ze ontwikkelen ook al robots sinds de Edo-periode (1603-1867)! In hotels worden robots gebruikt als receptionist, butler, vraagbaak en conciërge. In de industrie werken inmiddels een kwart miljoen robotwerknemers. De komende vijftien jaar zal dat aantal groeien tot meer dan een miljoen. Ook in de zorg – er zijn lang niet genoeg artsen en verzorgenden voor al die oude Japanners – worden robots gebruikt. In het bejaardenhuis Shin-tomi in Tokio lopen twintig robots rond die helpen bij het verzorgen van de bewoners. En straks zijn er ook nannybots. Wellicht dat meer Japanse vrouwen dan kunnen gaan werken. Er is immers een betrouwbare oppas in huis.
Hoger percentage ouderen
De vraag is nu: gaat Europa Japan achterna? Dat zou heel goed kunnen. Demografische trends behoren tot de best voorspelbare trends. De bevolking in West-Europa wordt ook steeds ouder, terwijl er gemiddeld per vrouw steeds minder kinderen worden geboren.
Eurostat heeft een nieuwe reeks bevolkingsramingen opgesteld, voor de periode 2015 tot 2080. In EUROPOP2015 wordt voorspeld dat de bevolking van de EU-28 (post-Brexit 27) zal pieken rond 528,6 miljoen in 2050 en daarna geleidelijk zal dalen tot 518,8 miljoen in 2080. Tussen 2017 en 2080 zal het aandeel van de bevolking in de arbeidsgeschikte leeftijd naar verwachting gestaag dalen tot het jaar 2050, om zich daarna enigszins te stabiliseren, berekende Eurostat.
“De ouderen zullen waarschijnlijk een groter percentage van de totale bevolking uitmaken: de 65-plussers zullen 29,1% van de bevolking in de EU-28 vormen in 2080, vergeleken met 19,4% in 2017. Als gevolg van de verschuiving tussen de leeftijdscategorieën zal de grijze druk (de ouderen) in de EU-28 naar verwachting bijna verdubbelen, van 29,9 % in 2017 tot 52,3 % in 2080.
Witte koppies
De totale demografische druk – de verhouding tussen afhankelijke personen, jong en oud, en de beroepsgeschikte bevolking van 15-64 jaar – zal naar verwachting toenemen van 53,9% in 2017 tot 79,7% in 2080.” Maar Europa vergrijst niet alleen; er zijn straks ook veel meer witte koppies.
Eurostat berekende dat het aandeel van mensen van 80 jaar en ouder naar verwachting meer dan verdubbelt tussen 2017 en 2080: van 5,5% tot 12,7%. Landen binnen Europa met de oudste bevolking zijn Nederland, Slovenië en Luxemburg.
De vergrijzing in Europa heeft ruwweg dezelfde financiële en economische gevolgen als die in Japan. Er zijn minder werkenden die samen voor de gepensioneerden moeten zorgen, zorgkosten lopen op, economische groei kan in het geding komen.
Welke inflatie?
En inflatie, welke inflatie? “Zonder actief beleid om ouderen langer te laten doorwerken gaat de inflatie in de EU de komende tien jaar richting de 0%. Wordt de pensioenleeftijd in de hele eurozone opgetrokken naar 70, dan loopt de kerninflatie wel langzaam op om te eindigen tegen de 2%, waar de ECB naar streeft,” aldus Pimco.
Wat betreft de pensioenregelingen; die zijn niet overal in Europa hetzelfde en dat zou op Europees niveau voor problemen kunnen zorgen. Econome Yvonne Adema schreef in haar proefschrift: “Landen met een groot kapitaal gedekt pensioensysteem, zoals Nederland, krijgen op termijn last van landen in de Economische en Monetaire Unie (EMU) die een omslagstelsel hanteren.”
Dat komt, analyseert Adema, doordat de besparingen in kapitaal gedekte landen bij vergrijzing sterker stijgen dan in landen met een omslagstelsel, zoals Italië en Duitsland. Dit resulteert per saldo in een kapitaalstroom naar laatstgenoemde landen.
"Bovendien lopen de kosten van de pensioenen in omslaglanden, waar de werkende beroepsbevolking de pensioenen van de ouderen betaalt, sterk op als door vergrijzing het aantal pensioengerechtigden stijgt ten opzichte van het aantal werkenden.”
Wees een konijn
Wat doen Europese landen om vergrijzing tegen te gaan? In Polen roepen ze inwoners via reclames op om zich meer te gedragen als konijnen (weinig subtiel), in Italië is er een babybonus van tussen de 80 en 110 euro per maand gedurende een jaar voor lage en middeninkomens.
Omdat dit blijkbaar niet hard genoeg gaat, stelt de minister voor families – natuurlijk heeft Italië er een – voor om ouders belastingkorting te geven op luiers en melkpoeder.
Maar wellicht moet de regering ook eens kijken naar (verlof)regelingen voor ouders. In Italië werken ouders allebei fulltime, een parttime-cultuur zoals in Nederland is er niet.
Lees ook: Inspelen op de vergrijzing in Europa
Kijktip
Wilt u de gevolgen van de vergrijzing in Japan goed begrijpen, kijk dan naar de documentaire die Anita Rani maakte voor de BBC: No sex please, we’re Japanese.
In deze docu komt zij in dorpen waar alleen nog oude mensen wonen en bezoekt ze jonge mannen in steden die alleen een virtuele vriendin hebben. Ja, zo komt er nooit een nieuwe generatie. Nog te zien op YouTube.
Amerikaanse kinderen te duur
Sinds 1980 zijn er in de Verenigde Staten niet zo weinig kinderen geboren als nu. En dat terwijl Amerikaanse geboortecijfers in een periode van economische groei doorgaans oplopen. Niet alleen krijgen Amerikaanse vrouwen later kinderen omdat ze eerst carrière willen maken na hun opleiding, het is ook niet meer voor elke Amerikaan weggelegd om kinderen te krijgen. Van huizen om ze in op te laten groeien tot de steeds duurder wordende crèche en de studie aan toe: het opvoeden van kinderen is prijzig geworden. Bovendien zijn werkgevers en overheden in de VS niet zo ruimhartig als het gaat om verlofregelingen als hun Europese tegenhangers. Betaald verlof is maar in vijf staten geregeld. Verder moeten ouders het zelf maar uitzoeken.
Als vervolg op dit verhaal komen er de komende weken twee losse verhalen online over beleggingen die inspelen op vergrijzing.